Politics i cihcih bang hiam?
Politics i
cih taktak pen bang hi peuhmah hiam? Bangci sep hiam? Bang phatuam
hiam? Bang hizen hiam? Kua tawh kisawh kha hiam? Kuate ading hiam?
A
taktak in mipi khantohna ding leh mipi a tamzaw hamphatna ding a sem
dinga kipawlna, tup leh ngim kician tak nei a kipawlna, matut ding
gelkholhsa leh sepzia ding khung dimdiam sa a kalsuan dinga kipawlna ahi
hi. A hoih a nasem kipawlna khat in a nasepna sanga hoihzaw in a sem
thei ding khat a kipat ciangin kidemna om a, a sem nuam kituh in mipi
leh gam a puah nuam kituh in, sep masak ding leh sep nunung ding gelzia
kibanglo kiguang in a sem nuam kituh hi. Tua banga na hoih sem a om
laitak in a hoihzaw mipi adingin a lak, a luikhia theite mipi adingin
manpha zaw sem hi. Tungnun kituhna ahih mah bangin nasem hoih ding leh a
manpha a kip a kho ding matut nei dinga sepna ahi hi.
Politics
ah kipawlna (party) khat in a nasepzia uh a hoih a om leh a dang
kipawlna (party dang) khat in amau a hoihzaw hi ciin mipi tungah zuak,
tangko, theisak uh a, mipi in amau adinga sem ding a deih pen uh a teel
uh ahi hi. Politics a nasepna ah mipi sikcip leh mipi pen singpek banga
zanga van deih bangbang bawlna dinga kizanglo hi. Mipi pen tungman banga
zanga ut dandana mek, lom, sal, sek, tungsak, pheisak, bemsak, zawlsak
cih banga hih zanzana utbang teng suah, amau utloh teng suaksak, amau
utlohna gam ciang tun cih bang hilo hi. Politics nasepna pen a sem
kipawlna (party) sepkhialhna, sep diklohna, sep siamlohna, sem nung a
cih bang vua a sep loh uh ciang kidek vetlo a pulakna, pholakna,
mindaisakna leh 'ko sem le ung hih banga sem ding, hoihzaw a sem ding'
cih a hoihzaw nasep zia ding a lak thei kipawlna dang khempeuh
tawh kidemna ahi hi.
Tua
ahih manin a sem hoihlote a sepkhialhna uh kipulaksak a, a sep hoihte uh
zong kipakta mah leh 'ko a hoihzaw in sem thei ung' ciin mipi tungah
genna, pulakna, tangkona ahi hi. Tua manin politics tawh gam vai, minam
vai khantohna nasepna ah a sem siampen cih zong omlo a, a sem siam zaw
den cih zong om tuanlo in, a sem ngeite siam hi cih zong om tuanlo hi. A
sep khempeuh
uh mipi adingin a hoih, a manpha, a kip a kho, a kimangthei ahih nak
leh politics hoih hi a, politics gina hipah hi. A sem mite mi thupi ahih
ding a kisam hituanlo a, gamsung leh mipi in a hamphatpih theih ding a
thupi masa hizaw hi. Ngaihsutna ciim leh sep siamna nei sa te bel a
manphatna uh mipi in zong tel zaw hamtang uh hi. Mi hoih mahmah khat
zong a ma omna kipawlna (party) tup leh ngim, sepsawm dan leh sepzia te
mipi adingin a phatuam ahih kei leh a mawkna hi a, mi gina lo a
kingaihsun khat zong a omna party hoih in gina in a gamsung, mipi sung
khantohna ding leh mipite hamphatna ding a sep nak leh a kimanna tamzaw
zel hi.
Tua
manin politics ah 'gal' omlo a, 'lawm' cih zong omlo hi. A sem khialte
zong a hun kik ciang sem hoih thei ahih manin i lawm mah hi a, a sem
hoih mahmah khat zong mailam ah sem khial kha leh mipi adingin supna
ahih manin deihhuai den tuanlo hi. Tua manin politics pen a kigenkhol
theilo thu ahi hi.
Kipawlna
(party) khat in kumpi a sep leh, vaihawmna a let leh, mipi leh gamsung
khantohna ding a sep laitak ahih leh a semkha lo a langlamte in a sem
laite sepkhialh loh nadingin a etcik uh kisam hi. Sepkhialh a neih uh
leh mipi tungah pulak in tua bangin sem uh ahih manin ko sem le ung hih
bangin semzaw ding hi ung, ciin a hoihzaw, a meetzaw sepzia lak den thei
ding hi. Tua pen Ruling party leh Opposition party a kilamdanna hi.
Kumpi sem laitak, vaihawm laitak te sepzia sangin a gina zaw kalsuanzia
ding (policy) a luikhiat theih den uh kisam hi.
Vaihawmna
a len laitak leh a langlam a tu te a kitawng ahih loh uh hangin
sepzia, kalsuanzia ah a siamzaw, a telzaw, a hoihzaw thei hih ding kituh
den uh hi. A hoihzaw ding a kituhna vuah a dangte hoihlohna leh
sepkhialhte a muh theih uh, a pholak theih uh zong kisam hi. A sep
khialh uh theilo in a kisapna uh gending thei kei le uh mipi in a
semlaite mah hoihsa den ding hi. A langlamte zong a hoihzaw kalsuanzia
ding leh sepzia ding (policy, manifesto) a lah theih kei uh leh amau om
hang a phatuamlo hipah hi. Tua ahih manin vaihawm laitak te tawh
semkhawm, tonkhawm, kipawlkhawm ahih loh hang mipi ading nahoih sepna ah
a kipawlkhawm kei uh leh mipi in a langpangte zong nasem nuam hilo
in 'a langpang nuam bek' (mi gen peuh a langpan nuam den bek) cih danin
mu thei uh hi. Tua manin, langpang kipawlna (opposition party) te in
vaihawmlai kipawlna (ruling party) pen - na nasep uh hihte hoih in hih
bangin sem le uteh hoihzaw kan lai ding hi' ciin a gensia lah hilo, a
hoihzaw in koh semthei ung cih a lak theih den uh kisam hi. Tua banga
sepna pen 'constructive criticism' hi a, a hoihzaw ding ngimna nei a
kigenpihna hi. A taktakin kigenpih cih pen pasal leh pasal bang a kiza
nuam hikhollo hi; kei zong a thei hi ing, nang nong kup kul kei ciin
amau kalsuanzia ding neihsa tek tawh a dingkip, a om ahih manun.
Ngaihsutna
a kibatloh hangin mipi tunga vaihawm, mipi tanga vaihawm, mipi adinga
vaihawm khat peuhpeuh pen a vaihawmsakte uh a lungkimsak ding a kisam
penpen khat ahi hi. A vaihawmsak uh mipite lungkim peuh leh mai kitel
kik ciangin zong a kitel kikkik ding ahi hi. Mipi ading leh minam ading,
gam ading a sem nuamlo, thunei nuam bek, vaihawmnuam bek, min ngah nuam
bek cihte pen mipi in tel pahpah ahih manin kiteel mengmeng lo hi. A
tel khak uh leh zong a kik ciangin teel nawnlo lel uh hi. Tua pen
kitelna gam ah mipite thuneihna leh vaihawmna, thukhentatna lian pen ahi
hi. Na khua na tui, na minam, na gam ading nasemlo, nasem lo dinga
theihsa khat ama minpha ding leh vaihawm nuam bek, thunei nuam bek khat
pen na teel hangin a meetna omlo ding, a thuak kik ding pen nangmah, a
mipi na hi hi.
Nang
leh na mipi hong it, na khua uh hong it, na minam uh hong puah ding,
hong zuun ding leh hong lamsang ding, nasepna hong guan ding, kim leh
pam ah khantohna kimu ding - tua banga sem nuamte leh sem ding hi cih na
theihte uh na teel uh ciangin a teel mipite a pil kihi a, a hampha ding
zong eimah hipah hi. Mimal hamphatna ding tawh a teel na hih uh a, zong
nang mimal bek in na hamphat pih ding a hih leh nang bek mah in na
hamphatpih dinga, na khuasung, na vengsung, na pawl sung, na gam sung
leh na minam sungah phattuampihna hong tunglo ding hi. Mi khempeuh in a
phattuampih ding a baih loh hangin a niamzawte a domsang, a lamto, a
luite a puah, a thakte a khangtosak sem nasepna leh vaihawmna ah mipi
lungkimzaw hamtang hi. Mimal hamphatna bek ahih ciangin mipi sungah
phunna leh lungkimlohna tam hi.
Mipi
ading vaihawmna ah tuakloh zong om thei hi. Khialhna a om leh manlang
taka khel pah a, a hoihzaw a kalsuan ding akisam ahi hi. Tua banga
kalsuanna ah nakpi takin mipi muanna kibehlap hi. Mipi in bel amau
hamphatna ding a lunggulh pen uh hi. Mei, tui, cidamna, pilna sinna,
ngeina leh minam khantohna, etc cihte a thupi sim uh leh a ngaihsutna uh
ah a lianbel hi tawntung hi. Gentehna in:
Zomi te in Zogam a vaihawm ding bang mipi in teel ding hile hang eima
meltheih khat i teel sangin Zomi leh Zogam hong puah ding, Zomi leh
Zogam kisap a thei, a sem nuam ding, a sem ut ding mi a teel leh a
hampha ding pen Zomi te hipah hi. Zogam hipah hi. Zogam a teeng midang
khempeuh zong hipah ding hi. Tua manin bang sem nuam, bang sep sawm,
bangci sep sawm, sepzia ding hithei takpi maw, hitheilo ding khat policy
a nei maw cih zong mipi in limtak a sittel ding, a kan ding, a
theihsawm ding hi. Tuate theihna dingin ama thugen ngai, a laigelh sim,
mite'n amah a muh dan kan, thei lecin kitel mahmah ding hi.
Politics
i cih pen mipi nasepna ahih manin mipi tawh kikhen cih bang om thei lo
hi. Mipi tawh kisawhkhalo in politics sem cih bang omtheilo hi. Mipite
tawh kiho, kikhawl, kikum, kisawk tuahlo a om cih bang hitheilo hi. Amah
inn nuam sungah tu hiuhiau in mipite leivui khu lak ah vak thalthal cih
bang om theilo hi. Tua ahih manin mipi a it ahih ding kisam hi. Mipi
haksatna leh kisap a thei ahih ding kisam hi. Mipi a khual leh a huai, a
kipawl thei ahih kisam hi. Mipi haksatna kimuhmawhbawl a mitsin san, a
mulo kineih, mu taleh kinlo, thei taleh sepsak sawmlo cih bang ahih leh
kizang theilo hi a, manlang taka khek ding pawl ahi hi. Tua ahih manin
mipi nasem ding pen mipi tawh kigamla in a om thei hilo hi.
Mipi
nasem ahih manin mipi kisapte a kigen theihna mun khempeuh ah a gensak, a
kohsak, a gup, a van sak ding ahi hi. Parliament ah gen ding a kisap
leh zong a gensak kisam hi. Kumpi minister te kiangah gen a kisap leh
zong a gen kul hi. Mindai a kul leh zong mipi nasem ahih manin amah a
mindai hilo in mipi min a mindai ahih manin a tawsawn ding mipi om veve
hi. Mipi adingin gensak nuamlo, mipi kisap leh mipi lunggulhte kinsak
lo, kinpihlo, lungkham selo ahih leh bel - ama angsung bek a khualmi
ahih manin mipi in a deih toto lai ding uh hiam cih pen nakpi takin
kikup a kul ahi hi. A kizang theilo Sakol khat pen sum tampi tawh na lei
hangin na zuakkik hang kuamah in hong lei lo ding ahih manin a mawkna
ahi hi. Mipi adingin a nasem ding khat na teel pen in nang a teel mipi
adingin in hong sem kik nuam kei leh nang a sum na hi hi. Tua manin mipi
adinga nasem nuam a kipan a hih leh mipi ading a sep ding ahi hi. A
kulna tengah gim ing, tawl ing cilo in a tai ding ahi hi. A gen ding ahi
hi. A gup ding ahi hi. A tua bang hun ciang khutzep a a tut leh bel
mipi kamsia mahmah a, a sem nuam khat in sem leh mipi hamphazaw thamtham
ding hi.
Politics
ah a kihel mi khempeuh in a dinpih uh thubulphuh om den hi. Mipi ading a
sem ding maw, gam adingin sem ding maw, bangci sep ding cihte a neih
kim uh a ngeina hi. Tua a neihte uh mipi tungah a pulak den uh a, a
tangko den uh zong kisam hi. Mipi in tuate tua adingin ding hi cih a
theih kisam hi. Mipi in zong kipawlna makaite in a gente uh a up uh a
kul ahi hi. Tua a gen hang tuaci kenteh cih ding hilo hi. Tua pen mi
picinglo leh a khangto lo mite ngaihsutzia ahi hi. Zomi te pen minam
picing toto i hih manin mite thugen i up ding ahi hi. A gente in a gen
bang uh a sep kei uh leh zong i talsik ngam ding, i hang i dot ngam ding
ahi hi. Mipi tawh kizom in policy om bangbang a gen tawntung ding uh
kipawlna makaite leh kipawlna mawhpuak ahi hi.
Party
khat in a sepnop a uang gen luat ciangin tua bang kisem thei takpi ding
hiam cih zong mipi in ettel mahmah ding ahi hi. A hoih mahmah hangin a
piang theilo ding thu zong om tham hi. Sepzia ding, sepsawm dan a ginat
mahmah hangin a hi thei kikeuhlo ding pawl om hi. Tua bangte pen mipi
adingin a metna leh phattuamna om tuanlo hi. Tua manin a uanglua, a
vallua a kigen hiam, mipite khemna bek hiam cih pen mipi in limtak a
suut ding, a kantel ding, a theih mahmah ding ahi hi.
Kinial
leh kikupnawi pen a tam mahmah ding kisam hi. Kinial kikupnawi ciangin
tungnun kituh hilo in nasepzia ding kikupna hi a, lungduai tak, pilvang
tak, siamtak in kikup ding ahi hi. Thu khat peuhpeuh ah kikumlo,
genkhawmlo ahih leh a hoih pen pianglo thei hi. Kikum lua leuleu in
sepna man ding hun om kei leh a mawkna hi. Tua manin thu khat peuhpeuh
kikum dingin zong sem khia pahpah ding hi. Kikumlo a a thunei pen-in
hoih a sak khat peuh sep suk ziauziau pen a dangte simmawhna leh
thusimlohna, ukcipna ahih manin mipi lungkimna sangin lungkimlohna,
hehna piangsakzaw a, khantohna kim zong pianglo zaw hamtang hi. Tua
manin a kisam mite kisap khawng kuppih dingin a kisapte uh piak theih a
om leh pia ding, sepsak theih a om leh sepsak ding, gup a kul leh gum
ding, gensak a kul leh gensak ding, itna tak leh kiniamkhiat takin sem
ding, kisuang leh kiphasak a kihitheisak cih bang omlo ding. Mipi adinga
nasem khat maietet kul cihte zong kizang theilo hi. Mipi adingin a sep
nop leh a sep ngiatngiat ding hilel a, thoihthoih, kamvilvil, mai
biakbiak kulte kingai mahmah khollo bek hilo kideihlo hi. Tua manin mipi
nasem ding khat pen mipi tawh kizom thei mi a hih kisam hi.
Party
khat pen vaihawmna a tan kei leh zong a vaihawmte vaihawm khempeuh
langpan, oppose, kankuat dinga ding hilo ahih manin tua bang a vallua ah
a kidop ding ahi hi. A hoihzaw a lah theih kisam bek a langpan den
kisam tuanlo hi. Ama hun zong hong tung ding ahih manin ama hun hong tun
ciang a sepzia ding a hoihzaw mipite tungah a lak theih ding, a
phuangkhiat den, a tangko den a kisam ahi hi. Amau pawl (party) hih hilo
peuh a sia dana gen a langpan dente mipi in mi picinglo, a gilo, aman
sem leh zong a sem thei tuanlo dingin um kha thei uh hi. Tua ahih manin a
langpang pawl ahi a, a vaihawmpawl a hi zongin mipi nasem ding khat pen
in mipi ading bek mah ngaihsut a nei in a sep ding ahi hi. Angsung
deihna leh angsung khualna a neih khak peuhmah leh a neih nini pen a
sepna a tawpni ding a kipat ni hikhin hi. A kiam lam hita cih a theihpah
ding ahi hi. Tua manin a langpan leh zong a thukhual siamna tawh
langpan mi ahih kisam hi; English in, "responsible opposition" kici hi.
Thukhual
siamtaka langpan siam, ama deihna leh lunggulhna lah phuzo den, mipi
hamphatna ding leh khantohna ding lah sem zo dente pen mipi in kipakta
bek hilo in thudik, thuman gum ngam uh hi. A diklo in vai a kihawm leh
thuman gen ngam uh hi. Mipi deihna a om leh nawkpih ngam uh hi. Thudik
thuman ahih nak leh thuak a kul leh zong thuak ngam uh hi. Ama minphatna
ding sangin a mipite hamphatna ding ah thudik thuman in ding ngamzaw a,
minsiat zong khu ngam uh hi. Tua bang mi citak leh kuhkalte mipi in
ciamteh in a thuak hangin thuakpih uh a, a dinpih thudik thuman hang
mahin a minphatna kiamlo a, kip semsem zaw hi. Tua hilo a kamsiam leh
muksiam tawh nek zonga, kilep mengmengte mipi bek in cimtak hilo in
mipil mimal kim in zong thupisalo in 'sawltangzang' leh 'khetbuk' bek in
zang lel uh hi.
Khetbuk in a kizang thei mi khat pen a tawpna ah amah leh amah kikhen puk lel hi.
Thudik
thuman tawh a dingkip mi bel a puk hangin thokik a, a kinengniam hangin
kitawisang kik veve hi. Banghang hiam cih leh thudik leh thuman pen
mual leh guamte a kipiansak ma pek pan lei leh van a bawlpa om pan kipan
a omsa hi a, leitung bei dongin zong a kip dingte ahi hi. Tua manin a
kip a khote ah a kilam mipa, minu in mi hampha hi a, bah hun om taleh
dingkik veve hi. Koi gam koi mun peuh ah a om zongin kip a, thudik
thuman a kideihlohna mun nangawn ah etteh leh kingakna pi pen in a
kineilai ding suangpi ahi hi.
Kinial
kitot a omhangin hehlo dingin a lungduai ding mi pen a pil a ciim hi a,
heh ding huna heh ngamlo mi pen mi dawilok, meidawi hi in, hehlohna
dinga heh pah gamgamte lah mihai ahih manin mipi nasem dingin kizang
thei taktaklo hi. A taktak in bel mipi nasem ding mi khat pen mipi tawh a
kizop ding hi a, mipi tawh a kigamlat ding hilo hi. Mipi itna nei
dinga, mipi dinmun tel sitset mi hi ding hi. Heh a kul hun thei dinga,
zong hehngam pah lel ding hi; hehloh a kul hun zong thei ding hi. Mite
khetbuk in om ngeilo dinga, mite suangtat satna in a kiphal ding hilo
hi. Thudik thuman tawh a ding kip mi in a puk hangin thokik dinga, a
lelh hangin gualzo kik ding hi. Thudik thuman leitung bei dongin a kip
ding ahih manin.
By: Dr.Hau Za Cin
By: Dr.Hau Za Cin
Comments
Post a Comment