Jasuan Beh Tangthu A Tom:
Pu Jasuan Koi pan Piang?
Pu Jasuan pen AD 1230 kum Luika khua
men a cip hun ma kum nih kum thum pawl in a suak a hihi.Teizang kampau unau
sagih te’ kanna pan a mah bek unau in ki mu a, Zomi mipil tampi in zai tak in
hong kan toh uh ciang in, unau pasal li a phak lam uh hong mu khia uh hi. Hih thu ko te’ kanna
sang in ki cing zaw a hih man in maan zaw ding hi ci in ka sang uh hi.
Pu
Jasuan pen Teizang kampau te’ pupi tak2 hi a, tua hun lai in nau zaw innluah ki
zang in, Pu Zo pan a ki sim khang tangthu I et ciang in Pu Jasuan pen nau zaw
innluah a hihi. Tua a hih man in a inn sung ah zong tanglai vanzat vangilte na
nei lai uh hi.
Pu
Jasuan a nei lai in a pianna pa in sihsan pah a, tua hun lai mah in a tenna
khua Luika mencim hi. A khua zang in bei mang in Pu Jasuan te nuta bek suakta
hi, ci in ki ciamteh hi. Pu Jasuan in tagah khat a hih hang in thu ngaihsun
thei, mi thahat , mi tahlian leh gaaldo siam mah2 khat a hihi. Banghang hiam
cih galdo siam in khua tampi tak na zo a, ki lemna na piang sak in n auk hi.
Siah na kai in a tate tawh khang kua dong mang uh hi. Tua ban ah a tate a
minthang, a thahat bek tham lo in, maikai thei ding in na pantah hi.
Pu
Jasuan pen Pi Ciang Tuang tapa neihsun a hih mah bnag in khan hoih khan pha in
mi picing mah mah khat hi ci in ki mu thei hi. Tu ni dong in a suan a khak te
zong mitha cing, mi lian vive ki suak hi. A mah pen mi thahat mi cidam a hih
mah bang in in, kum 110 bang dam ding in ki ummawh a, 1340 kum pawl in si hi,
cih ki ummawh hi.
Baangzaang ah Pu Jasuan’ Inn kang.
Luika khua pan Baangzaang khua ah Pi
Ciang Tuang te hong teng in Pu Jasuan tangval hun madeuh pawl in zan in a inn
uh hong kang hi. Pupa khang Sengam pek pan a puak, a kep suksuk uh daakbu leh
khibah khempeuh mei in kangtum in, a nu in a nuai a bang in la na phuak hi.
(a) Von aw ma bang I ki pat in hawm
in taan hang e,
(b) Awh khi cian dal sam tawh kam mei
suak aw e.
ci in la na phuak hi.
Pu Jasuan in Teizang khua a satna thu.
Teizang khua pen Pu Jasuan in AD1285
kum pawl in a sat hi ding in hi, ci in ki ciamteh hi. Pi Ciang Tuang’ khuasat
Baangzaang ah mi tam in innmun logam tuidawn ding ki cing nawn lo a hih man in
Pu Jasuan in a tate tawh khuathak khat a sat ding in mun hong zong uh hi. Khua
satna ding zong in hong vak kawikawi uh
ciang in Teising tampi pona kuampi khat hong tuak uh ah, tua mun pen mite’n
lipkhap huai a sak mahmah mun gam simtham khat a hihi. A zing ciang en kik in
tui ki cing a hih man in hoih sa in, khuasat pah uh a, na teng pah uh
hi.Teising tampi pona mun a hih man in, tua min tap sak pah uh a, Teizang khua ci in na phuak uh hi.
Teizang mite i cih ciang in pu Jasuan khuasatna Teizang khua ah piang in, a
khangkhia khempeuh Teizang mite ki ci in, Teizang kam pau uh hi. Tu hun ciang
in Teizang khua pan in a piang mi tampi takte in mun tuamtuam ah teng uhin, a
teenna mun zui in Lusei pau, Falam pau, Hakha pau, Tedim pau i cih te zang in,
omna mun zui in kampau tuam2 a zang mite sung ah zong Teizang khua pan a
paingkhia suan leh khak khempeuh in Teizangmi mah hi veve hi.
Pu Jasuan’ khuasat pih a tapa sagih
te’ min;
1. Sinte
2. Pante
3. Kawngte
4. Zahlangh
5. Vomlong
6. Lamkhai
7.
Khupson hi teng a hi uh hi.
Hih
Pu Jasuan tapa sagih te in zi leh ta hong nei ciat uh a, a suan leh a khak tawh
a pawlcin semsem uh ciang in, a khua min pua in Teizang nam sagih na ki ci uh
hi.
Teizang Nam Sagih Hongpianna
Hih thu a ki cing zaw leh a ki telzaw
in i theihna ding in a masa pen in Teizang cih kammal ih ngaihsun masa phot
ding hi. Teizang ih cih leitang in tulaitak Mualbem khua mun hi a, Tua lai mun
pen Pu Jasuan in khua hong sat ma in gammin munmin khat a hih hang in, tu in
minam min khat a hong suah theihna in a nuai a bnag a hihi.
Pu Jasuan in a tapa sagih tawh a sat
Teizang khua ah a tate’n suan leh khak nei in hong khan khit uh ciang in” Kat
ate aw lumtawi sagih, teitawi sagih pha na hih man un, Tul sagih in ki khen
ding hi uh teh”, ci in a tate thupia hi. Hih hun a ki pan in Pu Jasuan ta
sinte, Pante, Kawngte, Zahlangh, Vomlong, Lamkai leh Khupson te in Teizang unau
sagih ki ci in tuni dong in a khang a khang in ka ki ciamteh uhhi.
Pu Jasuan pen galhang a hih man in, a
tate zong galhang galsiam in dialsan khim uh a gal Makai in pang uh a hih man
in midang te in Sinte hang masa, Pante hang masa, Kawnte hang masa, Teizang
lusan, Teizang humsan ci in na minthang sak uhhi. A khua uh Teizang khua a hut
zawh ban ah khua kiim khuapam ten a ngawn na hu zo a hih man in Teizang khua mi
tampi in hong bel uh a Pu Jasuan leh a tate in kuan in siah kai in na mang uh
hi.
Pu Jasuann in teizang khua a satna la.
(a) Nem
ngingei kai ngingei e,
Luntawi kai ngingei
e.
(b) Tual
sung sinthu ka lel nin e,
Luntawi kai ngingei
ing e.
(c) Teitui
vontawi tui bnag hen,
Simlei gamkuam
khual hen aw.
(d) Ka
pham nua ah teitui kuam ah
Ka min thei bnag lo
hen aw.
(e) Sinthu
ah tun na hing e,
Sia leh pha teitui
hing e.
(f) Sin
thupha leh teitui gam zang,
Ka ngaih man a tul
hing e.’
(g) Khua
ci peuh a min lo thang e,
Teitui ka vang khua
cing e.
(h) Teitui
ka vang khua nun in nuam e,
Mi za ta tun nu hi
e.
(i) Tun
sung suahppi von ngaih tawh,
Teitui lunmang
phung hing e.
(j) Lumsuang
phuhna na vang khua aw e,
Nun khum tawh the
ngawn ing e.
(k) Mimbang
pianna gamkuam zilza,
Sinthu vau sawl
bang pha e.
(l) Sinthu
vau sawl bang phah tang e,
A deih lo mi bei
sang e.
(m) Man
mah sang e, sat mah sang e
Ka tung ah tuang om
lo e.
(n) Gual
tung va bang k tuanna aw,
Zang va bang pil ki
sang e.
(o) Tun
tawh lungtup teitui vang khua,
Mi za tam sih bnag
zuan e.
(p) Teitui
vontawi kei hing e,
Sing lam hem bnag
luai ing e.
(q) Hawm
siam zilza gamkuam ah zam,
Mi zatam ang ah
siang e.
(r) Siah
tang kaihna gamkuam zilza,
A lai ah kamkei
hing e.
(s) Sai
babg satna teitui zasum,(300)
Ka vang khua ling
nai lo e.
(t) Ling
dimdem ling dimdem e,
Do vang khua ling
dimdem e.
(u) Khua
nunnuam tun tawh te eng e,
Tongdam nemno tawh
tee ng e.
(v) Khua
nunnuam leh tongdam nemno,
Tualkhiat ding lai
nem ing e.
(w) Simlei
tual tuan za i lai ah,
Gual tung ah tuang
masa’ng e.
(x) Gual
tung ah tuang masa’ng e,
Simlei gamkuam hawl
ing e.
(y) Tam
diudeu tam diudeu e
Khua phei lam tam
diudeu e.
(z) Khua
phei lam tam diudeu e,
Deih teng tui bang
a tuna.
Hih
la pen Sinte, Pante, Kawngte,Zahlangh, Vomlong, Lamkai leh Khupson te tangthubu
sung pan a ki la hi a,Pu Jasuan leh a tapa sagih te tawh Teizang khua ah pi
Ciang Tuang damlai hi ci in, hih la tung tawn in i thei hi.
Teizang khua ah Nahnam thumvei a pona.
Pu
Zahlangh khan hun sung in a tapa Pu Kawi hang leh Pu Khupson tapa Pu Dak Lam a
ki lemlohna hang in Teizang khuami te nangawn khen nih in na ki khen uha, a
khua uh na nusia in lal san uh hi. Tua hun laitak in Teizang khua ah kuamah
omlo a hih man in gampa nam kim hong po a, tua pen nahnam po a khat veina ki ci
hi.
Pu Luh
Son amaan hunsung in Teizang khua ah sunphuk natna hong om a hih man in, khua
kiim khua paam leh lobuk te ah ki tasan mang a, singkung lopa leh gampa nam kim
hong po leuleu hi. Tua pen nahnam nihvei pona ki ci hi.
Pu
Jasuan pan a khang kua na Pu Suan Hau khan lai in, gal leh sa sim in lobuk ah
sawtveipi a om kal un Pu Kaih Mang khua ah na ciah hi. Pu Suan Hau a ciah ciang
in,” Kei hausa siahkai hi’ng,” na ci hi. Pu Suan Hau in thusia lasia a deih loh
man in na nial nawn lo a, Teizang khua ah Pu Kaih Mang siahkai hong suak pah
hi. Hih hun a ki pan Pu Jasuan tu leh ta te siahkaih hun hong bei hi ta hi. Pu
Kaih Mang in Teizang khua ah a saihkaih hun sung in Pu Suan Hau siahkaih teng
zom to hi. Pu Suan Hau siahkaih ngei innsa liang, gamsa liang ,miim leh taang
te ban ah zutaak sa leh aktui aktak a ki pan a lak tak ciang in khuapih te in
thuakhak sa mah2 uh hi. Tua hun laitak in pawlgal in sim thei zel a, khuami te in “Kaih Mang in do
hen,” ci in kua man huhnuamlo in lobuk lam ah taisan mang uh hi. Tua hun a ki
pan Teizang khua ah gam pha mah2 a, nahnam thum vei a po hun ki ci hi. Hih hun
lai tak in gal leh sa tam a hih man in sim leh mal ah ki lalsan mang hi.
Pu Jasuan ta Teizang Nam sagih te’ ki ciaptehna.
Pu
Jasuan ta Teizang nam sagih te’ ki ciaptehna in hi bnag a nuai a bnag a hihi.
1.
Pu Dak Lam in Inn lianpi khat lam a sangkil
asgih nei sak in a sung ah tap mun sagih ah na deng hi.
2.
Pu Sathoih phuisamna leh a van zatte ki bang hi.
(a)
Sanak sagih.( A guh hi lo in a pangsa khutpi
ciacia hi.)
(b)
Meilah mal sagih.
(c)
Bepi tang sagih
(d)
Siing leem sagih
(e)
Gatang sagih
3.
Taang hawmna ah zubel khe nei sagih zang in Pu
sagih teng zu luup in, apeeng ding in gamsai phut uh hi.
4.
Salu suanna ah zu nunna te ki banghi.
5.
Samual suanna ah Pu Jasuan min lo in, “Jasuan
tu”, ci in thau lawn uh hi.
6.
Sakhulot phuisamna te ki bang hi.
7.
Khuabiak phuisamna ah Jasuan ta sagih teng a min
ki lo kim hi.
Pu Sinte Tangthu
Pu Sinte
in Pu Jasuan tapa sagih lak pan a u pen hi a, a Pu Jasuan a sanggam Pante,
Kawngte,
Zahlangh, Vomlong, Lamkai leh Khupson te tawh Teizang khua a
sat khat a hihi. Pu Sinte in a sanggam Pante leh Kawngte tawh Khualui khua sat
in inn na tuan uhhi. Khuailui khua ah a om lai in gam leh leitang hoih a hih
man in khawhsa kham in khawi leh vulh te tawh nuamsa in hong om ciang in mi
tampi in hong bel uhhi. Khua nuam khua minthang khat hong suak a hih man in tua
lau ah mang in siah na kai hi.
Tua hun
laitak in Pu Sinte in sial hau mahmah a sial a khawk in na khawi hi. Sialkhawk
dia a kaihnop ciang in khuapih tangtha zawn in na bawl hi. Tuni dong in Teizang
gam ah Pu Sinte sial khahna lampi kuak ki mu thei lai hi. Khualui khua pan in
Pu Sinte leh a tate in Bual khua sat uh hi. Bual khua ah khawi leh vulh, neih
leh lam kicing in nuamsa uh a hih man in a nuai a bang in la na phuak uh hi.
(a) Ka
sau dawh in tam na e,
Bual khua dawh in tam na e.
(b) Min
leh sawm tang ka tuang lam aw,
Bual khua dawh in tam na e.
(c) Kasau
dawh in tam na e,
Bual khua dawh in tam na e.
(d) Kasau
dawh in tam na e, vaivut a suaksa maw,
Bual khual a sau phei sa’ng e.
Pu Pante Tangthu
Pu
Pante I Pu Jasuan ta pasal sagih lak ah a nihna hi a, a pa Pu Jasuan leh a
sanggam Sinte, Kawngte, Zahlangh, Vomlong, Lamkai leh Khupson te tawh Teizang
khua satna ah makai khat a hihi.
Beh
tangthu pawlkhat te ah Sinte, Pante ta
ci in a atna a om hang in, tangthu kan te in Sinte, Pante, Kawngte cihte pen
Jasuan ta Teizang nam sagih sung ah unau khat ahihna uh thei kha lo in at uh
hih tuak hi.
Teizang
mite ngeina nau zaw innluah a hih man in Pu Pante in a u Sinte leh a nau
Kawngte tawh a mau thum teng in Teizang khua pan in Khualui khua sat in inn
tuan uhhi. Khualui khua ah a om sung in gam leh leitang hoih mahmah a hih man
in a khawhsa te uh kham in nuamsa mahmah uhhi. Neih leh lam khawi leh vulh n
ate k icing in om uhhi. A sanggam te Pu Sinte leh Pu Kawngte tawh Khualui khua
uk in thahat mahmah uh a hih man in a unau thum un minthang khawm uhhi.
Hun
khat ciang in Khualui khua ah kialpi hong tung a Sinte, Pante leh Kawngte a
unau thum un ong ki khen mang a,sim leh
mal ah hong lal mang uhhi. Mizogam Saiha khua ah Pante a ki ci mi khat om a,
tua pa kiang ah “ Pu aw banghnga in na min Pnate ci na hiam?” ci in a ki dot
ciang in “Ka nam min ka beh min hi” ci in na gen hi. Tua a hihman in ih pu
Pante khang a lal teng pen Kawlgam sung ah omlo zaw uh a, India Mizogam ah om
zaw a hih man in a khang uh ki kan zo nawn lo hi.
Pu Kawngte Tangthu
Pu
Kawngte in Pu Jasuan ta pasal sagih lak ah a thumna hi a, a pa Pu Jasuan leh a sanggam Pu Sinte, Pante,
Zahlangh, Vomlong, Lamkai, Khupson te tawh Teizang khua a sat cil in makai khat
mah hi a, Teizang khua phuisamna sung ah hang masa a thumna Pu Kawngte a hihi.
Teizang
mite ngeina ah nau zaw inn luah a hih man in Pu Kawngte in a u Sinte , Pante
tawh Teizang khua pan in Khualui khua saat uh a, inn na tuna uh hi. Khualui
khua a om suang in leitang hoih mahmah a hih man in a khawhsa uh kham in nuamsa
mah mah uhhi. A sanggam te Sinte leh Pante tawh Khualui khua uk uh a, thahat
mahmah a hih man un a unau thum un minthang khawm uhhi. Hih Khualui khua pan
taang ngaanhuanna hang in kialpi tung a, a sanggam teng tawh sim leh mal ah
hong ki khen uhhi.
Pu
Kawngte leh a tate in Khualui khua pan a pa Pu Jasuan leh a naute Zahlangh,
Vomlong, Lamkai leh Khupsaon te omna Teizang khua hong zuan kik uhhi. Teizang
khua ah sawtveipi tak hong om khit uh ciang in Pu Kawngte pan khang kua na Pu Ngak Lam in AD 1856 kum
in Teizang khua pan in Salap(Lamzang) khua ah a tu a tate pawlkhat tawh hong
teng uhhi. Salap khua ah Pu Ngak Lam in a zi pi Hel Vung(Man Tuang) tawh
tapasal guk na nei uhhi. Pu Ngak Lam tu
Pu Eng Khual in Salap khua ah siampu na sem hi. Ni khat Pu Eng Khual in ai a
san aleh hoihsa lo a, “Salap kkhua ah
nupa khan ki tul lo ding hi,” ci in khualal ding hong vaihawm hi.
Tua hun
a ki pan Pu Kawngte suan khempeuh in Salap khua pan hong lal khia uh a, innmum
logam ngak ding innkuan thum nusia in a dang teng Muizawl, Tongsial khua te lal
in tawmvei teng uhhi. Tua hun laitak a Tongsial khua pen tulaitak a Tongsial
khua nuai gun taw lam pian hi a, tua khuamunlui ah Pu Lam Sel ta a tenlai un Pu
Lam Sel innmun in luinak(phillui) lam hi a, Pu Lam Sel in a innmun ah haipi
tang khat thuh in po pahhi. Tua haikung khan hoih khanpha in tuni dong po lai
hi. Tu laitak in tua haikung a bul pan in pasal thacing mahmah nih in ki kawi
zo lo a, pi nga pi gukna mun ah a kim lian in kaa nih pha hi.
Pu
Kawngte pan khang 11 na Pu Lam Sel makai in gam hoih mun hoih ong zong kawikawi
uh a, Muizawl leh Tongsial te ah lungkim zo lo in ,AD 1985 kum in Buanli khua
na saat uhhi.
Pu Zahlangh Tangthu
Pu
Zahlangh in Pu Jasuan tapa li na hi a, a pa leh a sanggam teng tawh Teizang
khua a sat pu khat a hihi. Teizang ngeina nau zaw inn luah a hih mah bang in in
suan leh khak tanu tapa hong neih tak ciang in Teizang khua mah ah inn tuan in
teng hi. A sanggam Sinte, Pante, Kawngte
hang masa thum teng hong om nawn loh ciang in Pu Zahlangh in Teizang
khua leh khuakiim khua paam teng hong in gal makai na sem hi. Pu Zahlangh in
tapa Pu Kawi Hang bek nei a, Pu Khupson in zong tapa Pu Dak Lam khat bek mah na
nei hi. A mau te gel pen pa unau a hih mah bang un ki it in ki khawl uh hi.
Pu Vomlong Tangthu
Pu
Vomlong pen a pa Pu Jasuan tapa nga na hi a, a sanggam dang teng mah tawh
Teizang khua na sat khawm uhhi.
Pu
Vomlong suan leh khak te pen Teizang nam sagih te lak ah a ci tawm pha diak
pawl uh hi a, hunk hat lai in tulpi pa khat in tualbiak phuisamna khat ah,”
Vokpi khat sa khamkhop inn sagih pha in hong siam in ,” ci in na phuisam kha
ngei hi. Tua phuisamna tawh ki zui in inn sagih bek mah pha tawntung uh a khang
sawm dong inn sagih bek mah pha tawntung uhhi.
1936 kum
Pasian thu hong tun tak ciang in Tapidaw sung ah ki lut ciat a, Pasian thu tawh
a ki nuntak ciang in dawi in hong uk thei nawnlo a hih man in, inn sawm a sim
in khang toto a tu ciang ciang Vomlongh suan leh khak pen inn 50 phata uh hi.
Mualbem , Zangtui, Leisan, Suangzang, Phualbung, Tamu leh Dakdung khua te ah na
teng uhhi.
Pu Lamkai Tangthu.
Pu
Lamkai in a pa Jasuan tawh Teizang khua na sat uhhi. Pu Jasuan ta lak pan a
gukna a hihi. Lamkai phungsung pan in hun khatlai in Pu Soi Tuang in tapa nih
nei a, a upa Pu El Vum hi in, a nau pa Pu Tawi Vum a hihi. Teizang ngeina ah
nau zaw inn luah a hih man in Pu El Vum inntuan hi.
Khatvei
Pu Tawi Vum in sialpi khat a neih sun a ki khahzauhna pan in hong pai in a upa
vokkuang a vokan na nek sak hi. Tua pen Pu El Vum hehlua a hih man in a teipi
tawh na sutlup sak hi. Pu El Vum zong a zingsang khuavak ma in va hawh a,”Na
sialpi uh ka inn nuai vokkuang ah anne in thangdal ne kha hiam na si hi,” ci in
va gen hi. A naupa Pu Tawi Vum in zong “ Sial khat nei a si cih pen sial neilo
ding cihna hi, lungkham kei in ih tanu te sam in bawlni.” na ci hi.
Khua
hongvak ciang in a naupa Pu Tawi Vum in sial en in va pai a, “na u pa’n a tei
tawh a sutlut hi,” na ci hi. Pu Tawi Vum
a sial a gei pan a va et ciang in teipi ma mu a hih man in hehlua in ciah
vingveng hi. Tua sialsa pen Pu El Vum te innkuan bek in bawl uh a, tua a ki pan
in tuni ciang dong Pu Lam Kai bangkua
saung ah tul nih in na ki khen uhhi. Tua hun a ki pan in tul ki gawm zo nawnlo
uh a, tu ni dong in El Vum suan leh Tawi Vum suan ci in ki khen lai uh hi. A
mau gel unau in nidang in Teizang khua ah tulpi nasem uhhi.
Pu Khupson Tangthu
Pu
Khupson in Teizang khuasat Pu Jasuan sungpan ta pasal sagih lak ah a nautum pen
a hihi. Teizang ngeina nau zaw innluah a hih man in Teizang khua ah a pa innpi
na luah a, siah na kai hi. Pu Khupson pen mipil, miciim leh a thukhual mahmah
khat a hih man in a ma khan a ma siahkaih hunsung in hi bang in na ki gen hi.
1.
Pu Khupson gilpi thuak kua pha.
2.
A sin thuap thum pha.
3.
Khaupi thuap kua pha, zupi thuap kua pha na ci
uhhi.
A cihnopna ah Pu Jasuan khang pan Pu Suan
Hauk hang dong khang kua mangin siah kai uh a cih nopna a hihi. Tua khang kua
diah kai te in
1)
Pu Jasuan
2)
Pu Khupson
3)
Pu Dak Lam
4)
Pu Luh Son
5)
Pu Sel Kim
6)
Pu Zom Lam
7)
Pu Lam Kip
8)
Pu Luh Suan leh
9)
Pu Suan Hau te a hi uhhi.
Jasuan Beh Inn phazah leh Mi phazah.
Phung
|
Inn
Phazah
|
Mi
Phazah
|
Sinte
|
69
|
200
|
Pante
|
0
|
0
|
Kawngte
|
513
|
2421
|
Zahlangh
|
330
|
1499
|
Vomlong
|
82
|
351
|
Lamkai
|
131
|
706
|
Khupson
|
509
|
2958
|
Avekpi
|
1634
|
8135
|
Note:
1. Hih
ki simna pen 2004 lai a ki sim hi.
2. Hih
Jasuan Beh tangthu tom pen “Jasuan Beh
Teizang Nam Sagihte’ Khang Tangthu” Bu sung pan a ki tomlak hi.
3. Tua
Laibu sung ah laimai 13 na pan 56 na ciang a ki tomlak hi.
Lungdam mah mah ei,ii Beh lai Bu ka et nop asawt sawt hi ven,Tun mu thei lian ing ei,,
ReplyDeleteJLCinthang(malay)
Om na Kawlpi,Khua lui Zangzawl
Beh Laibu bup a at kik ding ci leng hun tambei lua ding a hih ciang a a tom a kong tei kik hi ei, nong simsak man in lungdam mahmah ei. Sanggam
ReplyDelete